Szacuje się, rzepak może wydać plon nasion na poziomie około 9 ton. Jednak w praktyce rolniczej plonuje na poziomie około 50% plonu potencjalnego. Aby optymalnie wykorzystać potencjał materiału siewnego rzepaku, należy poznać fazy krytyczne tworzenia plonu.
Elementy struktury plonu
Plon rzepaku jest iloczynem liczby nasion oraz ich masy na określonej powierzchni np. 1 hektara. Elementami struktury plonu są: obsada, czyli liczba roślin na m2, liczba rozgałęzień bocznych na roślinie, liczba łuszczyn na pędzie głównym i pędach bocznych oraz liczba nasion w łuszczynach. Tworzenie plonu rozpoczyna się już jesienią, kiedy wykształcają się rozety. W tym czasie w stożku wzrostu następuje przejście z fazy wegetatywnej w generatywną, zaprogramowany zostaje przyszły plon, pojawiają się zawiązki liści, rozgałęzień bocznych oraz kwiatostanów. Liczba liści w rozecie skorelowana jest z liczbą rozgałęzień bocznych, na których wiosną pojawiają się kwiatostany, a potem łuszczyny. Rzepak rozpoczyna wiosenną wegetację, gdy średnia dobowa temperatura przez kilka dni utrzymuje się na poziomie 5°C. W pierwszej kolejności odbudowywany jest aparat liściowy niezbędny do produkcji asymilatów koniecznych do wzrostu. Na początku kwitnienia liście osiągają swoje maksymalne rozmiary – od tego momentu oddają asymilaty i stopniowo zasychają. Proces zasychania odbywa się od liści najniższych do najwyższych, a w czasie zbioru rośliny pozbawione są najczęściej wszystkich liści. Wyjątek stanowią plantacje przenawożone azotem. Od początku kwitnienia rozpoczyna się kolejna faza, w której równolegle zachodzą procesy tworzenia i redukcji. Roślina zrzuca liście starsze, a w ich miejsce na górnych piętrach stale zawiązywane są nowe. Pomimo to powierzchnia asymilacyjna ulega stałemu zmniejszaniu. Wpływa to na wewnętrzną konkurencję o asymilaty. W tym czasie w obrębie jednej rośliny na jej górnych piętrach trwa rozwój łuszczyn i zawiązywane są nasiona, natomiast na piętrach dolnych rozwijają się kolejne kwiaty. Rzepak rozpoczyna kwitnienie od pędu głównego, potem zakwitają kwiatostany na rozgałęzieniach bocznych. W praktyce im później otworzy się kwiat, tym mniejsze prawdopodobieństwo, że wytworzy się z niego łuszczyna. Równomierność tego procesu jest jednym z najważniejszych elementów uzyskania dobrych plonów. Ostatnim ogniwem struktury plonu jest MTN. Parametr ten zależy od przebiegu pogody i ilości nasion w łuszczynie. Niedobór wody po kwitnieniu skutkuje słabszym zawiązywaniem łuszczyn i nasion w łuszczynach oraz negatywnie wpływa na masę nasion.
Dojrzewanie rzepaku
Rzepak w naszych warunkach klimatycznych dojrzewa najczęściej w pierwszej połowie lipca. Niemniej jednak należy pamiętać, iż w zależności od regionu oraz pogody może być ono przyśpieszone lub opóźnione nawet o 2–3 tygodnie. Dojrzewanie rzepaku charakteryzuje się intensywnymi zmianami zachodzącymi w nasionach. Stabilizacji ulega MTN, kształtuje się zawartość oleju i jednocześnie spada zawartość wody. Do zbioru przystępujemy, gdy nasiona uzyskają dojrzałość pełną. Oznacza to, że w łuszczynach nie ma już zielonych nasion i co najmniej 90% z nich jest brunatna. Pozostałe 10% nasion ciemnieje po bokach. Gdy zbyt wcześnie rozpoczniemy zbiór, może być dużo tzw. niedomłotów, co wpływa na spadek plonu. W niesprzyjających warunkach pogodowych straty spowodowane osypywaniem się nasion mogą osiągnąć nawet25–30%. Wpływ na to może mieć podatność odmian do nierównomiernego dojrzewania łanu oraz reakcja roślin na zmianę wilgotności powietrza, co powoduje pękanie łuszczyn i osypywanie się nasion. Największe straty powstają w przypadku wystąpienia gwałtownych zjawisk pogodowych takich jak silny wiatr czy burze.
Jak ograniczyć osypywanie się nasion?
W praktyce rolniczej jest kilka sposobów na ograniczenie strat związanych z osypywaniem się nasion. Jednym z nich jest desykacja, czyli odwodnienie zielonych części roślin. Wykonanie tego zabiegu powoduje szybkie zasychanie rośliny, a tym samym eliminuje zjawisko nierównomiernego dojrzewania łanu.
Innym sposobem zapobiegania pękaniu łuszczyn i osypywaniu się nasion jest zastosowanie preparatów sklejających łuszczyny. Tworzą one na powierzchni łuszczyn powłokę, która zapobiega wnikaniu wody do wnętrza. Ogranicza to proces rozszerzania się i kurczenia tkanek, a tym samym zabezpiecza przed osypaniem się nasion. Warto zwrócić uwagę, że nie ma to wpływu na rozwój rośliny, nadal możliwa jest transpiracja wody z tkanek. Dzięki temu łuszczyny szybciej dosychają, a nasiona są mniej podatne na porastanie. Stosowanie preparatów sklejających czy przeprowadzenie desykacji, to zabiegi wymagające nakładów, które powodują obniżenie rentowności uprawy rzepaku. Aby ograniczyć dodatkowe nakłady na zabezpieczenie plantacji, warto rozważyć uprawę odmian o podwyższonej odporności na pękanie i osypywanie się nasion. Przykładem może być nowa odmiana mieszańcowa BERNSTEIN F1, która charakteryzuje się wysoką odpornością na pękanie łuszczyn i osypywanie się nasion (pod shatter resistance). Zapewnia to ochronę plonu w przypadku wystąpienia niekorzystnych warunków pogodowych oraz wydłuża okres optymalnego zbioru nawet do 7–9 dni.
Autor: Artur Kozera, Rapool Polska
